“Tramp dəhlizi” regionu necə dəyişir? - TƏHLİL

Cənubi Qafqazda kommunikasiya və nəqliyyat dəhlizləri uğrunda rəqabət son illərin ən mühüm geosiyasi proseslərindən birinə çevrilib. Ermənistanın xarici işlər naziri Ararat Mirzoyanın “İran və Rusiya ‘Tramp dəhlizi’ layihəsinə etiraz etmir” açıqlaması bu mənzərədə diqqətəlayiq dönüş nöqtəsi kimi görünür. Halbuki İkinci Qarabağ müharibəsindən dərhal sonra Tehran Zəngəzur dəhlizini özünün “qırmızı xətti” elan etmiş, Moskva isə həmin marşrut üzərində nəzarəti saxlamağa çalışmışdı.

Qərbin təşəbbüsü kimi təqdim olunan “Tramp dəhlizi” Orta Asiyanı, Cənubi Qafqazı və Avropanı birləşdirən alternativ nəqliyyat marşrutu kimi nəzərdə tutulur. Layihənin məqsədi Rusiya və İran ərazisindən keçmədən, region ölkələrini iqtisadi baxımdan Qərbə inteqrasiya edən yeni logistika xətti formalaşdırmaqdır. Bu marşrut Azərbaycanın azad edilmiş ərazilərindən keçərək Ermənistan, Gürcüstan və Qara dəniz vasitəsilə Avropaya çıxış imkanı yarada bilər.

Belə bir model reallaşarsa, bölgədə strateji nəzarət balansı dəyişəcək — Rusiya və İranın tranzit üstünlüyü azalacaq, Azərbaycan və Türkiyənin rolu isə əhəmiyyətli dərəcədə artacaq.

İran 2020–2022-ci illərdə Zəngəzur dəhlizinə qarşı ən sərt mövqelərdən birini nümayiş etdirirdi və bu layihəni “İranı Qafqazdan kənarlaşdırmaq planı” kimi qiymətləndirirdi. Lakin son bir ildə Tehran diplomatiyasında daha praqmatik ton hiss olunur. ABŞ-la dolayı təmasların bərpası, sanksiyaların yumşalması ehtimalı və Çinlə artan iqtisadi əlaqələr İranı regional siyasətini yenidən nəzərdən keçirməyə vadar edib.

İndi Tehran nəqliyyat marşrutlarını yalnız siyasi təhlükə kimi deyil, həm də iqtisadi fürsət kimi dəyərləndirir. “Tramp dəhlizi”ndə iştirak etməklə İran həm təcriddən qurtula, həm də Qərb kapitalına dolayı yolla yaxınlaşa bilər.

Rusiya üçün Cənubi Qafqaz uzun illər “postimperial təsir zonası” olub. Kreml Zəngəzur dəhlizi üzərində nəzarəti saxlamağa çalışırdı, çünki bu marşrut həm Ermənistan üzərində siyasi təsir, həm də Azərbaycan–Türkiyə xəttinə qarşı balans vasitəsi idi.

Lakin Ukrayna müharibəsi, Qərb sanksiyaları və iqtisadi təcrid Moskvanın regiondakı əvvəlki dominantlığını zəiflədib. İndi Rusiya üçün əsas məqsəd prosesə rəhbərlik etmək yox, ondan kənarda qalmamaqdır. Buna görə Kreml “Tramp dəhlizi” kimi təşəbbüslərə açıq şəkildə etiraz etmir, əksinə, prosesdə müəyyən pay əldə etməyə çalışır.

Formalaşan yeni kommunikasiya sistemi Azərbaycanın həm coğrafi, həm də siyasi mərkəz rolunu daha da gücləndirir. Bakı bu gün həm Rusiya, həm İran, həm də Qərb üçün əvəzolunmaz tranzit qovşağına çevrilib. Azərbaycan balanslaşdırılmış diplomatiyası ilə hər üç istiqamətdə strateji çeviklik nümayiş etdirir: bir tərəfdən, Rusiya və İranla enerji və nəqliyyat sahəsində əməkdaşlıq edir, digər tərəfdən, Qərb dəhlizlərinin reallaşmasına dəstək verir.

Bu, Azərbaycanın geosiyasi çəkisini artırmaqla yanaşı, onu regional qərarvermə proseslərində əsas oyunçuya çevirir. Tehran və Moskva artıq başa düşür ki, Cənubi Qafqazda kommunikasiya yollarını bağlamaq mümkün deyil — qlobal iqtisadi sistem regionu açıq tranzit modelinə doğru aparır.

Nəticə etibarilə, “Tramp dəhlizi” təkcə yeni nəqliyyat marşrutu deyil, həm də geosiyasi dəyişimin simvoludur. Azərbaycan bu dəyişimin mərkəzində dayanaraq həm regional sabitliyin təminatçısı, həm də iqtisadi inteqrasiyanın aparıcı aktoru kimi öz mövqeyini möhkəmləndirir.

MTM Analitik Qrupu