Türkiyəsiz Avropa natamam Avropadır - TƏHLİL

Türkiyə ilə Avropa İttifaqı arasında münasibətlər son onilliklərdə bir çox dalğalanmalarla müşayiət olunub. 1963-cü ildə Ankara Anlaşması ilə başlayan inteqrasiya prosesi 1999-cu ildə Türkiyəyə namizədlik statusunun verilməsi ilə yeni mərhələyə qədəm qoydu. Lakin son 15 ildə tərəflər arasında yaranmış siyasi, institusional və ideoloji fərqliliklər bu prosesin faktiki olaraq “dondurulmasına” gətirib çıxardı.

Türkiyənin xarici işlər naziri Hakan Fidanın Estoniyanın xarici işlər naziri Margus Tsahkna ilə görüşdə səsləndirdiyi “Zamanın ruhu, Türkiyə–Avropa İttifaqı münasibətlərinə uzunmüddətli maraqlar baxımından yanaşmağı zəruri edir” fikri, əslində, bu prosesin yenidən aktuallaşdığını göstərir.

Hakan Fidanın bəyanatı diplomatik ritorikadan daha çox strateji çağırış kimi qiymətləndirilməlidir. “Zamanın ruhu” ifadəsi ilə Türkiyə diplomatiyası iki əsas məqamı vurğulayır. Birincisi, regional və qlobal konfiqurasiya dəyişib: Ukrayna müharibəsi, Yaxın Şərqdə qeyri-sabit vəziyyət, miqrasiya böhranı və enerji təhlükəsizliyi Avropanı Türkiyəsiz təsəvvür etməyi mümkünsüz edir. Ankara bu reallığı Avropa İttifaqına xatırladır. Yəni Türkiyəni kənarda saxlamaq artıq Avropanın öz maraqlarına ziddir.

İkincisi, Avropa İttifaqı uzun illərdir strateji vizyon böhranı yaşayır. Avropa İttifaqının Türkiyəyə münasibətində “mədəni və siyasi skeptisizm” mövcuddur. Fidanın “eyni qətiyyəti Avropa İttifaqı tərəfi də nümayiş etdirməlidir” fikri bu tərəddüdün artıq dövrün tələbləri ilə ziddiyyət təşkil etdiyini göstərir.

Digər mühüm məqam Ankara–Brüssel xəttində yeni mərhələyə keçid ehtiyacıdır. Son illərdə Türkiyə ilə Avropa İttifaqı münasibətlərinin əsas çərçivəsini qaçqın razılaşması, enerji marşrutları və təhlükəsizlik əməkdaşlığı təşkil edir. Lakin bu münasibətlər “funksional əməkdaşlıq” səviyyəsində qalıb, “tamhüquqlu inteqrasiya” istiqamətində real irəliləyiş müşahidə olunmayıb.

Fidanın bəyanatı göstərir ki, Ankara artıq tək tərəfli öhdəliklər mərhələsindən çıxmaq istəyir. Türkiyə Avropa İttifaqından Gömrük İttifaqının yenilənməsini, viza azadlığı prosesinin sürətləndirilməsini və namizəd ölkə statusunun siyasi blokadadan çıxarılmasını tələb edir. Bu, faktiki olaraq Avropa İttifaqı ilə münasibətlərin yenidən çərçivələnməsi mərhələsinin başlanğıcıdır.

Avropa üçün Türkiyənin strateji çəkisinə gəldikdə isə, bu, indi heç vaxt olmadığı qədər böyükdür. Təhlükəsizlik baxımından Türkiyə NATO-nun ikinci ən böyük ordusuna malikdir və Avropa müdafiə sisteminin ayrılmaz hissəsidir. Enerji sahəsində TANAP, TAP və “Türk axını” kimi layihələr Avropa İttifaqının enerji şaxələndirmə strategiyasına mühüm töhfə verir. Miqrasiya baxımından isə Türkiyə Yaxın Şərqdən Avropaya qaçqın axınının qarşısını alaraq qitənin sabitliyinə birbaşa töhfə verir.

Bu reallıqlar Avropa İttifaqı üçün “zamanın ruhunu” dərk etməyin artıq geosiyasi zərurətə çevrildiyini göstərir.

Türkiyə–Avropa İttifaqı münasibətlərinin tıxanmasının əsas səbəblərindən biri ikili standart yanaşmadır. Qərb ölkələri, xüsusən Fransa və Almaniya, Türkiyəni mədəni və siyasi fərqliliklər səbəbindən “tam inteqrasiyaya yararsız” hesab edirlər. Digər tərəfdən, Şərqi Avropadan olan, daha zəif iqtisadi göstəricilərə malik ölkələr sürətlə Avropa İttifaqına qəbul ediliblər. Bu vəziyyət Ankara üçün ədalətsiz və subyektiv yanaşma kimi görünür.

Hakan Fidanın “tıxanmaların aradan qaldırılması üçün Avropa İttifaqının da qətiyyət göstərməsi” tələbi bu ziddiyyətin diplomatik dildə ifadəsidir.

Beləliklə, Fidanın bəyanatı Türkiyə diplomatiyasının ideoloji tənəzzülə qarşı strateji cavabı kimi qiymətləndirilə bilər. O, demək istəyir ki, Türkiyə artıq Avropa İttifaqına yalnız “üzv olmaq” istəyi ilə deyil, bərabərhüquqlu tərəfdaşlıq konsepsiyası ilə yanaşır. Əgər Avropa İttifaqı öz daxili qorxularını və siyasi ikili standartlarını aşa bilməsə, Türkiyə Avrasiya, Orta Şərq və türk dünyası istiqamətində yeni inteqrasiya mexanizmləri quraraq öz “Avropasını” yaradacaq.

MTM Analitik Qrupu