"SSRİ hüquqi cəhətdən hələ də mövcuddur" – Müzakirələrə səbəb olan açıqlama - TƏHLİL
Rusiya Federasiyası Prezidentinin müşaviri Anton Kobyakovun Sovet İttifaqının "hüquqi cəhətdən hələ də mövcud olduğu" barədə verdiyi son bəyanatdan bir həftə keçsə də, ictimaiyyət və ekspert dairələrində geniş müzakirə olunur. Sankt-Peterburqda keçirilən Beynəlxalq Hüquq Forumunun nəticələrinə dair verilən bu açıqlama, 1991-ci ildə SSRİ-nin dağılmasının qanuniliyi və bunun potensial hüquqi nəticələri haqqında suallar doğurub.
Anton Kobyakov cari geosiyasi hadisələri şərh edərkən bildirib ki, 1991-ci ildə SSRİ-nin ləğv edilməsi proseduru pozulub və buna görə də, onun nöqteyi-nəzərindən, Sovet İttifaqı "hüquqi cəhətdən mövcud olmağa davam edir". O, həmçinin qeyd edib ki, yalnız rusiyalı deyil, həm də Fransa və ABŞ-dən olan bəzi mütəxəssislər SSRİ-nin mövcudluğuna xitam verilməsi zamanı prosedur pozuntularına istinad edərək oxşar mövqe tuturlar.
Kobyakovun sözlərinə görə, əgər SSRİ hüquqi normalara uyğun olaraq ləğv edilməyibsə, onda "məntiqi olaraq belə çıxır ki, Ukrayna böhranı daxili prosesdir". Bu bəyanatın, xüsusən də davam edən münaqişə kontekstində, genişmiqyaslı siyasi təsirləri olduğu aşkar görünür.
Sovet İttifaqının 1991-ci ilin dekabrında dağılması Rusiya, Ukrayna və Belarus liderləri tərəfindən Belovejsk razılaşmalarının imzalanması, daha sonra isə Müstəqil Dövlətlər Birliyinin (MDB) yaradılmasını və SSRİ-nin mövcudluğuna xitam verilməsini təsdiq edən Alma-Ata Bəyannaməsi ilə yadda qalıb. Lakin Kobyakov və bir sıra digər ekspertlər qeyd edirlər ki, bu addımlar SSRİ Konstitusiyasında nəzərdə tutulmuş bütün hüquqi normalara, o cümlədən İttifaqın saxlanılması ilə bağlı referendum müddəalarına uyğun gəlməyə bilərdi.
Kobyakovun bəyanatı birmənalı qarşılanmayıb. Bir tərəfdən, bu, müasir sərhədlərin və keçmiş sovet respublikalarının suverenliyinin qanuniliyi haqqında müzakirələri qızışdırır ki, bu da siyasi məqsədlər üçün istifadə edilə bilər. Digər tərəfdən, dünya dövlətlərinin əksəriyyəti postsovet məkanında yaranmış yeni müstəqil dövlətlərin suverenliyini və BMT kimi beynəlxalq təşkilatlara üzvlüyünü tanıyıb.
Eyni zamanda, Kobyakovun SSRİ-nin dağılmasına "lazımi hüquqi qiymət verilməsi" çağırışı, onun sözlərinə görə, "müasir hadisələri başa düşmək üçün" zəruridir. Bu, postsovet məkanına aid bir sıra müddəaların yenidən nəzərdən keçirilməsi üçün hüquqi baza yaratmaq cəhdinə işarə edə bilər.
Anton Kobyakovun SSRİ-nin hüquqi mövcudluğu barədə bəyanatı beynəlxalq hüquq, tarix və siyasət sahəsində geniş müzakirələr üçün zəmin yaradır. Hüquqi şərhlərdən asılı olmayaraq, bu, sovet keçmişinin müasir geosiyasətə davamlı təsirini vurğulayır və Rusiyanın gələcək xarici siyasət strategiyalarının formalaşmasında bir elementə çevrilə bilər.
Kobyakovun çıxışından sonra onun sözləri RF KP MK-nın üzvü, Dövlət Dumasının Ailə məsələləri üzrə Komitəsinin sədri Nina Ostanina tərəfindən şərh edilmişdi. Ostanina bildirmişdi ki, SSRİ-nin ləğv edilməsi "qanunsuz" idi, onun hüquqi statusu nəzərdən keçirilməyi tələb edir və deputatlar bu məsələni qaldırmağa hazırdırlar.
SSRİ-nin bərpası haqqında bəzi Rusiya rəsmilərinin bəyanatları
Vladimir Putin: Vladimir Putin dəfələrlə Sovet İttifaqının dağılmasını "XX əsrin ən böyük geosiyasi fəlakəti" adlandırmışdır. Bu, SSRİ-nin bərpası ilə bağlı birbaşa bəyanat deyil, lakin vahid məkanın və təsirin itirilməsi ilə bağlı təəssüfünü göstərir. O, həmçinin vurğulamışdır ki, Rusiya SSRİ-nin dağılmasından sonra bəzi tarixi rus torpaqlarının Rusiyadan kənarda qalması ilə "heç vaxt barışmayacaq".
Dmitri Medvedev: Rusiya Federasiyası Təhlükəsizlik Şurasının sədr müavini olan Dmitri Medvedev daha sərt bəyanatları ilə tanınır. 2022-ci ilin avqustunda onun sosial şəbəkədəki səhifəsində (sonradan silinmiş, lakin geniş yayılan) SSRİ-nin dağılmasını nəzərdə tutaraq "90-cı illərin əvvəlində baş verən ölümcül səhv düzəldiləcək" ifadəsinin yer aldığı bir yazı peyda olmuşdur. Bu yazıda həmçinin "Vətənimizin sərhədlərinin bərpası" və "böyük və qüdrətli Sovet İttifaqında yaşamış bütün xalqların yenidən dostluq və qarşılıqlı anlaşma şəraitində bir yerdə yaşayacağı" barədə bəyanatlar da var idi. Medvedev həmçinin, bəzi keçmiş sovet respublikalarının suverenliyini şübhə altına alan, onları "süni" birləşmələr adlandıran mətnlər dərc etmişdir. Rusiya Təhlükəsizlik Şurası sədrinin müavini Dmitri Medvedevin "VKontakte"dəki hesabının sındırıldığını siyasətçinin köməkçisi Oleq Osipov iddia edirdi, lakin bir sıra ekspertlər bu iddianın yalan olduğunu hesab edir.
Vyaçeslav Volodin (RF Dövlət Dumasının Sədri): Vyaçeslav Volodin SSRİ-nin bərpasına birbaşa çağırışlar etməsə də, Qərb ölkələrini və İttifaqın dağılmasına səbəb olan hadisələri tez-tez tənqid edir. Onun ritorikası Rusiyanın suverenliyinin gücləndirilməsinə və çoxqütblü dünyanın formalaşdırılmasına yönəlmişdir ki, bu da Rusiyanın sovet dövründə malik olduğu geosiyasi təsirin bərpası ideyasına uyğun gəlir.
Sergey Lavrov (RF Xarici İşlər Naziri): Sergey Lavrov, bir qayda olaraq, ifadələrində daha ehtiyatlıdır. Keçmişdə o, Rusiyanın SSRİ-ni əvvəlki sərhədlərində bərpa etmək istəmədiyini bəyan etmişdir. Lakin onun çıxışları tez-tez xaricdəki rusdilli əhalinin maraqlarının qorunması və postsovet ölkələrində "neonasizm" və "rusofobiya" ilə mübarizə zərurətindən bəhs edir ki, bu da təsirin bərpası cəhdi kimi şərh edilə bilər.
SSRİ-nin dağılması və onun hüquqi nəticələri ilə bağlı müzakirələr Rusiya siyasi və ekspert məkanında mütəmadi olaraq ortaya çıxır. Rəsmi səviyyədə "SSRİ-nin bərpası" ilə bağlı birbaşa bəyanatlar, bir qayda olaraq, verilməsə də, bəzi yüksək vəzifəli Rusiya rəsmiləri və siyasətçiləri İttifaqın dağılmasının "qeyri-leqallığı" və ya "ədalətsizliyi", habelə Rusiyanın postsovet məkanında tarixi və ya geosiyasi təsirini bərpa etmək zərurəti ilə bağlı oxşar məzmunlu fikirlər ifadə edirlər.
Sonda qeyd etmək lazımdır ki, bəzi Rusiya rəsmilərinin bəyanatlarında SSRİ-nin dağılmasının qeyri-qanuni olduğu iddiası həm məntiqsiz, həm də paradoksaldır. Əgər SSRİ-nin süqutu qeyri-qanuni idisə, onda müasir Rusiya Federasiyasının mövcudluğu və onun beynəlxalq hüquqi subyekt kimi tanınması da sual altına düşür. Belə bir iddia, faktiki olaraq, Rusiya Federasiyasının konstitusion əsaslarını və BMT-dəki yerini də şübhə altına alır. Bu, Rusiya hakimiyyətinin özünün legitimliyini sarsıdan, ziddiyyətli və siyasi baxımdan təhlükəli bir yanaşmadır.
Hüquqi baxımdan, Belovej anlaşması müəyyən prosedur qaydalarını pozmuş və mübahisəli sayıla bilərdi. Lakin siyasi və beynəlxalq-hüquqi praktikada bu sənəd və onun nəticələri tanınıb. Beynəlxalq ictimaiyyət, o cümlədən BMT, SSRİ-nin süqutunu və Rusiyanın hüquqi varisliyini qəbul etdi. Bu isə faktiki olaraq Belovej razılaşmalarını legitimləşdirdi. Beləliklə, prosedur rəsmi baxımdan qüsurlu görünsə də, nəticə beynəlxalq səviyyədə tanındı və geridönməz oldu.
Azadxan Axundov
