Siyasətsiz sənaye: Ermənistan hökuməti mədən böhranını idarə edə bilmir - ARAŞDIRMA

Ermənistan iqtisadiyyatı gün keçdikcə daha çox tənəzzüllə üzləşir. Sənaye sahələrinin bir-birinin ardınca çöküşündən sonra növbə dağ-mədən sənayesinə də çatıb. Qeyd etmək lazımdır ki, dağ-mədən sənayesi Ermənistan iqtisadiyyatının lokomotivi sayılır və ölkə büdcəsinə daxilolmalarda böyük paya malikdir. Bununla belə, sözügedən sahə yeni çağırışlarla üz-üzə qalıb.

Ermənistan iqtisadiyyatı ilə bağlı yeni məlumatlar ölkənin mədənçıxarma sektorundan asılılığının artdığını, əlaqəli metal sənayesində isə durğunluq əlamətlərinin müşahidə olunduğunu göstərir. Mədənçıxarma sənayesi tərəfindən dövlət büdcəsinə ödənilən vergilərin həcmi 2022-ci illə müqayisədə 2023-cü ildə iki dəfə azalaraq 202,5 milyard dramdan 95,1 milyarda düşüb. Bu, sektorda ciddi iqtisadi problemlərin olduğunu sübut edir.

Bununla yanaşı, hiperkonsentrasiya problemi də mövcuddur — gəlirlərin əsas payı (77%) yalnız bir müəssisənin — Zəngəzur Mis-Molibden Kombinatının fəaliyyəti hesabına təmin edilir. Bu fonda vergi gəlirləri ÜDM-in 7,2%-nə qədər azalan metallurgiya sənayesi dinamika baxımından açıq şəkildə uduzur.

Sektorun artımını oyunçuların sayındakı dəyişiklik də təsdiqləyir: 2024-cü ildə mədənçıxarma sektorunda 403 şirkət fəaliyyət göstərdiyi halda, 2023-cü ildə bu rəqəm 385 idi. Sənayenin dövriyyəsi iki il ərzində 20 milyard dram azalıb, metallurgiyada isə 30%-lik geriləmə qeydə alınıb. Bu rəqəmlər hökumət üçün ciddi siqnal olmalıdır, lakin Paşinyan və komandası hazırda əsas diqqətini qarşıdakı seçkilərə yönəldib.

Paralel olaraq, metallurgiya sənayesində çalışan işçilərin sayında da ciddi azalma müşahidə edilir. Bu, yeni işsizlər ordusunun yaranması və yoxsulluğun artması deməkdir.

Ermənistanın ixrac portfeli də xammal sektorunun üstünlüyünü açıq şəkildə ortaya qoyur. Mədənçıxarma sənayesi 2025-ci ildə ümumi ixracın 22,6%-ni təşkil edib. Lakin yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bu sahə müəyyən çağırışlarla üz-üzədir. Bir tərəfdən ölkənin maliyyə dayağı rolunu oynayır, digər tərəfdən isə xammal sektorundakı uğurun əlaqəli emal sənayesindəki problemləri gizlədiyi “Holland xəstəliyi”nin əlamətləri müşahidə olunur.

Əhəmiyyətli nəticələr verə biləcək və daha az risk ehtiva edən böyük layihələrə diqqət yetirərək mədənçilik siyasətini yenidən nəzərdən keçirməyə ehtiyac var. Mövcud model sürətli fiskal dividendlər gətirsə də, strateji baxımdan yenidən qiymətləndirilməlidir. Ermənistan iqtisadiyyatının davamlı inkişafı onun xammal üstünlüyünü şaxələndirilmiş, texnoloji cəhətdən inkişaf etmiş və dayanıqlı sənaye siyasətinə çevirib-çevirə bilməyəcəyindən asılı olacaq.

Sənaye həm də mövcud yataqların tükənməsindən əziyyət çəkir. Vəziyyət, xüsusilə iki ən böyük mədəndə — Sotk və Tegut yataqlarında əməliyyatların tam və ya qismən dayandırılması ilə daha da ağırlaşıb. Sistemli problemlərin bariz nümunəsi 2025-ci ilin əvvəlində Zəngəzur Mis-Molibden Zavodunda baş vermiş tətildir. Fəhlələr sosial ədalətsizlik və aşağı maaşlardan şikayət ediblər, rəhbərlik isə ən fəal etirazçıları işdən çıxarmaqla cavab verib ki, bu da münaqişəni daha da dərinləşdirib.

Mədən sənayesindəki böhran təsadüfi deyil. Bu, Paşinyan hökumətinin strateji baxış və prioritetlərin olmaması ilə xarakterizə olunan siyasətinin nəticəsidir. Səlahiyyətlilər mütəmadi olaraq mədənçıxarma sektorunun rəqəmsallaşdırılması və yeni yataqların kəşfiyyatı ilə bağlı planlar elan edirlər.

2025-ci ildə keçirilən “Mining Armenia Forum” zamanı Ermənistanın ərazi idarəetmə və infrastruktur nazirinin müavini Asatur Vardanyan strategiyanın həyata keçirilməsinə, 2027-ci ilə qədər tam rəqəmsallaşma prosesinin başlanmasına və yeni geoloji xidmətin yaradılmasına sadiqliyini təsdiqləyib. Lakin bütün bu strategiyalar hələlik yalnız kağız üzərində qalma riski daşıyır.

Xüsusilə geoloji kəşfiyyatda dövlət dəstəyinin olmaması əsas problemdir. Heç bir şirkət ehtiyatların bərpası məsələsini müstəqil şəkildə həll edə bilməz. Dövlətin fəal iştirakı olmadan isə sənaye durğunluğa məhkumdur.

Hikmət Həsənov