Kainat neft qoxur: 1941-ci ildə SSRİ-nin hərbi məğlubiyyəti İrana hücumla necə nəticələndi - TƏHLİL

1941-ci ilin avqustunda Sovet İttifaqı uçuruma sürüklənirdi. Şərq cəbhəsi Almaniyanın hücumları altında dağılırdı. Smolensk düşmüş, Kiyev uğrunda döyüşlər gedir, Qırmızı Ordu yüz minlərlə əsgərini mühasirələrdə itirirdi Belostok-Minsk, Uman, Smolensk qazanları. Ordu, texnika, ərazi hər şey itirilirdi.

Və bu zaman 1941-ci il avqustun 25-də üç sovet ordusu, min tank və Xəzər donanması… İrana hücum edir. Həmin gün Böyük Britaniya da cənubdan İrana daxil olur. Beləliklə, “Razılıq” əməliyyatı (Operation Countenance) başlayır. Neytral İran niyə bu əməliyyatın hədəfinə çevrilmişdi?

Cavab sadə və dəyişməzdir: neft.

Neft  müharibənin qanı

İkinci Dünya Müharibəsi təkcə ideologiyaların yox, həm də resursların, xüsusilə də yanacağın savaşı idi. Neft olmadan nə tanklar hərəkət edə, nə təyyarələr uça, nə də donanma hərəkət edə bilərdi. Almaniyada neft qıtlığı xroniki problem idi: 1938-ci ildə 550 min ton istehsal olunur, bu isə daxili tələbatın 10%-ni belə ödəmirdi. Əsas mənbə Rumıniya idi (1941-ci ildə 6 milyon ton). Lakin bu da kifayət etmirdi.

Əgər Hitler İran neftinə çıxış əldə etsəydi, müharibənin gedişatı dəyişə bilərdi. İngiltərə isə bunu yaxşı anlayırdı. Anqlo-İran Neft Şirkəti (sonradan British Petroleum) İrandakı əsas neft obyektlərinə nəzarət edirdi. Abadanda yerləşən nəhəng neftayırma zavodu ildə 8 milyon ton neft istehsal edirdi və bu, Rumıniyanın verdiyindən çox idi. Britaniya imperiyası üçün bu neft həyati əhəmiyyət daşıyırdı.

Cəbhənin arxasında ikinci cəbhə

İran şahı Rza Pəhləvi Mussolini və Atatürkə heyran idi, müstəqil siyasət yürütməyə çalışırdı, ordunu modernləşdirir, Almaniyaya rəğbət göstərir və Britaniya təsirini azaltmağa çalışırdı. Lakin bu, onun sonunu tezləşdirdi.

İran ordusu iki supergüc qarşısında dayana bilmədi. Əlaqə pozuldu, komandanlıq demorallaşdı, müqavimət zəif və dağınıq idi. Bir neçə həftəyə ölkə iki hissəyə bölündü: şimalı SSRİ, cənubu Britaniya işğal etdi. Tehran ətrafında 100 km-lik zona neytral elan olundu. Şah hakimiyyətdən imtina etməyə məcbur edildi və yerinə oğlu, daha itaətkar Məhəmməd Rza Pəhləvi gətirildi.

“Fars dəhlizi”

İşğalın ikinci səbəbi lend-liz marşrutu idi. SSRİ-yə ABŞ və Britaniya tərəfindən texnika və sursatın ötürülməsi üçün şimal dəniz yolları (Murmansk, Arxangelsk) təhlükəli idi. Uzaq Şərq marşrutu isə çox vaxt aparırdı. Ən əlverişli yol İrandan keçən “Fars dəhlizi” oldu. Müharibə dövründə SSRİ-yə göndərilən bütün lend-liz yüklərinin təxminən üçdə biri bu dəhlizlə çatdırıldı.

1946: üçüncü dünya müharibəsinin astanasında

Müharibə başa çatdıqdan sonra, 1942-ci il sazişinə əsasən, bütün müttəfiq qüvvələr İranı altı ay ərzində tərk etməli idi. ABŞ yanvarın 1-də çıxmışdı. Britaniya 2 martadək çıxacağını bildirmişdi. Amma SSRİ qaldı.

Stalin İranın şimalında iki “xalq respublikası” yaratmaq cəhdi göstərdi  Azərbaycan Demokratik Respublikası və Məhabad Kürd Respublikası. Formal olaraq bu, “xalq iradəsi” kimi təqdim olundu. SSRİ-nin dəstəyi ilə bu bölgələrdə yerli hökumətlər quruldu.

1946-cı il martın 5-də sovet tankları Tehrana və İranın Türkiyə, İraq sərhədlərinə doğru irəlilədi. Bu tarix, təsadüfi deyil ki, həm də Uinston Çörçillin məşhur Fulton nitqini “dəmir pərdə” ifadəsini işlətməsi ilə üst-üstə düşür. SSRİ artıq “imperializmlə mübarizə aparan ölkə” yox, işğalçı kimi görünürdü.

ABŞ prezidenti Trumenin Stalina qeyri-rəsmi ultimatum göndərdiyi və atom bombasına işarə etdiyi də bu kontekstdə baş verdi. Nəticədə, 1946-cı il 9 mayda Sovet İttifaqı qoşunlarını İrandan çıxardı. İki “xalq respublikası” isə şah ordusu tərəfindən tezliklə ləğv edildi.

Neft tarixin qoxusudur

1941-ci ilin avqustunda SSRİ-nin Qafqazı müdafiə edə bilməyəcək qədər zəiflədiyi bir vaxtda belə, o, İran uğrunda müharibəyə girməyə hazır idi. Britaniya da neft uğrunda öz prinsiplərini asanlıqla qurban verdi. İran isə sadəcə, üzərində böyük güclərin neft oyunu oynadığı bir zəminə çevrildi.

Neft təkcə maşınlara deyil, tarixə də enerji verir. O, sərhədlər çəkir, müharibələrə səbəb olur, rejimləri dəyişdirir.

Çünki həqiqətən də kainat neft qoxur.

TƏHLİL ANALİTİK QRUPU