Zəngəzur dəhlizi: Regional inkişaf, İranın əsassız iddiaları və gələcək perspektivlər - TƏHLİL

Zəngəzur dəhlizi, Azərbaycanın əsas hissəsini Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə birləşdirəcək, daha geniş mənada isə Türkiyə ilə Azərbaycan arasında birbaşa quru əlaqəsini təmin edəcək strateji nəqliyyat marşrutudur. Bu dəhliz Cənubi Qafqazda regional əməkdaşlığı gücləndirmək, ticarəti canlandırmaq və nəqliyyat qovşaqlarını genişləndirmək potensialına malikdir. Lakin layihənin reallaşmasına Ermənistan və İran tərəfindən bəzi əsassız etirazlar və yalançı iddialar kölgə salmaqdadır. Son günlərdə baş verən hadisələr, xüsusilə Azərbaycan və Ermənistan rəhbərləri arasında dünənki görüş, bu məsələnin həllində yeni ümidlər yaradır.

Zəngəzur dəhlizinin strateji əhəmiyyəti

Zəngəzur dəhlizinin əhəmiyyəti bir neçə aspektdə özünü göstərir:

Naxçıvanın blokadada qalmasının sonu: Bu dəhliz Azərbaycanın əsas hissəsi ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında birbaşa quru əlaqəsini bərpa edəcək. Bu, 30 ildən çox davam edən blokadaya son qoyaraq, Naxçıvanın təcrid olunmuş vəziyyətini aradan qaldıracaq.

Regional nəqliyyat qovşağı: Zəngəzur dəhlizi Şərq-Qərb və Şimal-Cənub nəqliyyat marşrutları üçün yeni və daha effektiv bir qovşaq rolunu oynayacaq. Bu, Xəzər dənizi və Orta Asiya ilə Türkiyə, oradan da Avropaya birbaşa quru bağlantısı yaradacaq. "Orta Dəhliz"in (Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu) daha da effektiv işləməsinə töhfə verəcək.

İqtisadi inkişaf: Yeni nəqliyyat infrastrukturunun yaradılması bölgədə iqtisadi fəallığı artıracaq, ticarəti və investisiyaları təşviq edəcək, bu da həm Azərbaycanın, həm də regional ölkələrin iqtisadiyyatına müsbət təsir göstərəcək.

Sülh və sabitlik: Dəhlizin açılması 2020-ci il 44 günlük Vətən müharibəsindən sonra imzalanmış Üçtərəfli Bəyanatın (10 noyabr 2020-ci il) 9-cu bəndindən irəli gəlir. Bu bənddə Ermənistan tərəfinin Azərbaycanın qərb rayonları ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında maneəsiz nəqliyyat əlaqəsinin təminatına dair öhdəliyi açıq şəkildə qeyd olunub. Dəhlizin reallaşması regionda sülh və əməkdaşlıq mühitinin güclənməsinə xidmət edəcək.

İranın əsassız iddialarının ifşası

İranın Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı narahatlıqları və bəzən kəskin bəyanatları, əsasən, onun regional maraqlarına söykənir və əsassız iddialarla müşayiət olunur. İran bu dəhlizin guya "Ermənistanla İran arasındakı əlaqəni kəsəcəyi" və ya "Ermənistanın suveren torpaqlarına qəsd ediləcəyi" barədə yalançı iddialar irəli sürür. Lakin bu iddialar bir sıra faktlarla ifşa olunur:

Əlaqələrin kəsilməsi iddiası: İran iddia edir ki, Zəngəzur dəhlizi onun Ermənistanla olan əlaqəsini kəsəcək. Bu iddia tamamilə əsassızdır. Zəngəzur dəhlizi sadəcə Azərbaycanın Naxçıvanla əlaqəsini təmin edən bir yol olacaq və Ermənistanın İranla mövcud quru əlaqəsinə heç bir təsir göstərməyəcək. Əksinə, bölgədəki yeni nəqliyyat marşrutları gələcəkdə İranın da regional ticarət və nəqliyyat şəbəkələrinə inteqrasiyasına töhfə verə bilər. Dəhlizin açılması hər hansı bir ölkənin digər ölkə ilə əlaqələrini kəsmək məqsədi daşımır, əksinə, regional əlaqələri genişləndirməyə hədəflənib.

Ermənistanın suverenliyinə qəsd iddiası: İran və Ermənistan Zəngəzur dəhlizini Ermənistanın suveren ərazilərinə qəsd kimi təqdim etməyə çalışırlar. Bu da reallığı əks etdirmir. Dəhlizin statusu 10 noyabr 2020-ci il bəyanatında açıq şəkildə göstərilib: bu, Naxçıvanla Azərbaycanın qərb rayonları arasında kommunikasiyanın təmin edilməsi barədə öhdəlikdir. Azərbaycan Zəngəzur dəhlizi üzərində nəqliyyat marşrutlarına maneəsiz çıxışı tələb edir, lakin Ermənistanın suverenliyinə qəsd etmək niyyəti yoxdur.

Regional həqiqətlərin inkarı: İranın bu mövqeyi regionda yeni reallıqları qəbul etmək istəməməsi ilə bağlıdır. Tehran Cənubi Qafqazda öz ənənəvi təsirini itirməkdən və Türkiyə-Azərbaycan-Orta Asiya geosiyasi oxunun güclənməsindən narahatdır. Zəngəzur dəhlizi bu yeni geosiyasi konfiqurasiyanın əsas elementlərindən biridir və İranın narahatlıqları bu kontekstdən irəli gələ bilər.

Rusiyanın regional təsirinin azalması

Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı müzakirələrdə və onun reallaşması prosesində Rusiyanın oynayacağı rol böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. 10 noyabr 2020-ci il bəyanatının 9-cu bəndinə əsasən, dəhliz üzərində nəqliyyatın təhlükəsizliyinə nəzarət Rusiya Federasiyası Federal Təhlükəsizlik Xidmətinin Sərhəd Qoşunları tərəfindən həyata keçirilməli idi. Lakin, dəhlizin açılması prosesindən və onun nəzarət mexanizmlərindən Rusiya Federasiyasının istisna edilməsi, Moskvanın Cənubi Qafqazdakı regional kommunikasiyalar üzərindəki təsirini əhəmiyyətli dərəcədə azalda, hətta sıfırlaya bilər. Bu, Rusiyanın postsovet məkanında üzləşə biləcəyi ən böyük strateji məğlubiyyətlərdən biri ola bilər.

Rusiyanın regionda tarixi təsiri və “sülhməramlı” missiyası fonunda, dəhliz üzərində nəzarəti itirməsi onun geostrateji mövqeyinə ciddi zərbə vura bilər. Moskva bu prosesə aktiv şəkildə cəlb olunaraq, öz mövqeyini qorumağa çalışır, çünki Zəngəzur dəhlizi Avropa-Asiya nəqliyyat şəbəkələrində yeni qovşaqlar yaradaraq, bölgədə qüvvələr balansını dəyişəcəkdir. Rusiyanın bu prosesdəki rolu, onun regional təsirini qorumaq üçün həlledici əhəmiyyətə malikdir.

Müstəqil xarici ölkə şirkətlərinin dəhlizə nəzarət məsələsi və beynəlxalq təcrübə

Ermənistan dəhlizə nəzarətin öz ölkəsinin suverenliyi məsələsi olduğunu iddia edərək, Zəngəzur dəhlizinin təhlükəsizlik və nəzarət mexanizmlərinə dair bəzən ziddiyyətli mövqelər sərgiləyir. Azərbaycan maneəsiz keçid tələb etsə də, Ermənistan dəhliz üzərində tam suveren nəzarətini saxlamaqda israr edir. Bu kontekstdə, Ermənistanın dəhlizə nəzarəti müstəqil xarici ölkə şirkətlərinə verə biləcəyi ehtimalı da müzakirə olunur. Bu, müəyyən dərəcədə Ermənistanın üzərindəki siyasi və iqtisadi təzyiqi azaltmaq məqsədi daşıya bilər. Dünya praktikasında bu cür dəhlizlərlə bağlı nümunələr mövcuddur: Rusiya Federasiyasının Baltik dənizi sahilində yerləşən Kalininqrad vilayətini əsas Rusiya ərazisindən Litva və Polşa ölkələri ayıran bir eksklavdır. Kalininqraddan Rusiya ərazisinə və əksinə sərnişin və yük daşımaları üçün xüsusi tranzit qaydaları mövcuddur. Bu, əsasən Litva ərazisindən keçən dəmir yolu və avtomobil yolları ilə həyata keçirilir. Bu dəhliz üzərində nəzarət beynəlxalq razılaşmalarla tənzimlənir və Litvanın suverenliyini pozmadan tranzit təmin edilir. Bu nümunə, suveren ərazi üzərində yerləşən, lakin digər ölkə üçün strateji əhəmiyyətli bir dəhlizin necə fəaliyyət göstərə biləcəyinin bariz nümunələrindən biridir. Bu nümunə göstərir ki, Zəngəzur dəhlizinin də beynəlxalq təcrübələrə əsaslanan, hər iki tərəfin maraqlarını nəzərə alan və beynəlxalq hüquqa uyğun şəkildə idarə olunması mümkündür.

Liderlərin dünənki görüşü: dəhliz məsələsinin müzakirəsi

10 iyul 2025-ci il tarixində Azərbaycan və Ermənistan rəhbərləri arasında baş tutan görüşdə Zəngəzur dəhlizi məsələsi yenidən əsas müzakirə mövzularından biri olub. Bu görüş, tərəflər arasında dialoqun davam etdiyini və dəhlizin açılması istiqamətində siyasi iradənin olduğunu göstərir. Dəhlizin statusu, nəzarət mexanizmləri və Ermənistan ərazisindən keçidlə bağlı texniki detallar bu danışıqların əsas gündəliyini təşkil edib. Rəhbərlər səviyyəsində aparılan bu müzakirələr, layihənin reallaşması üçün yeni bir impuls yarada bilər.

Zəngəzur dəhlizi Cənubi Qafqazda uzunmüddətli sülh, sabitlik və iqtisadi inkişaf üçün kritik əhəmiyyət kəsb edən bir layihədir. Bu, sadəcə bir nəqliyyat marşrutu deyil, həm də regionun gələcəyi üçün yeni bir üfüq açır. İranın dəhlizlə bağlı irəli sürdüyü iddialar isə əsassızdır və onun öz geosiyasi maraqlarından, eləcə də regionda yaranan yeni reallıqlara uyğunlaşmaq istəməməsindən qaynaqlanır. Ermənistanın dəhliz üzərində nəzarət məsələsindəki mövqeyinə baxmayaraq, beynəlxalq təcrübələr göstərir ki, suverenliyi pozmadan effektiv və maneəsiz keçidin təmin edilməsi mümkündür. Dünənki Azərbaycan-Ermənistan liderlərin görüşündə dəhliz məsələsinin müzakirəsi, tərəflər arasında konstruktiv dialoqun davam etdiyini və yekun razılaşmanın əldə olunmasına dair ümidləri artırır. Beynəlxalq ictimaiyyət, xüsusilə də regionda sülhə və sabitliyə tərəfdar olan ölkələr, Zəngəzur dəhlizi layihəsini dəstəkləməli və İranın əsassız iddialarını ifşa etməlidirlər. Bu dəhliz, bölgədəki bütün tərəflər üçün qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq imkanları yaradacaq və uzun illərdən sonra Cənubi Qafqazın nəqliyyat qovşağı kimi potensialını tam reallaşdırmasına kömək edəcək.

Azadxan Axundov