Aİ və ABŞ arasında Ukrayna dialoqu - Qərbin gələcək geosiyasi strategiyasının sınağı - ŞƏRH

Son aylarda ABŞ administrasiyasının ortaya qoyduğu sülh təşəbbüsü — 28 bəndlik plan vəziyyəti “müvəqqəti sükut”dan daha geniş diplomatik müzakirələrə keçirməyə əsas yaradıb. Plan layihəsi Rusiyanın iddialarını nəzərə alaraq Donbasın bir hissəsinin Ukraynanın nəzarətindən çıxması, Ukrayna ordusunun azaldılması və silahların məhdudlaşdırılması kimi tələbləri ehtiva edirdi.

Bu addımın ictimai və siyasi rezonansı Aİ daxilində ciddi narahatlığa səbəb oldu. Bir sıra Avropa dövlətləri planın “Rusiya tərəfindən işğal edilmiş ərazilərin legitimləşdirilməsi” riski daşıdığını bildirərək, bu cür sülh təşəbbüslərinin Ukraynanın suverenliyini və beynəlxalq hüququn norma-özəlliklərini poza biləcəyini vurğuladılar.

Buna baxmayaraq, cari ilin noyabr ayında ABŞ və Ukrayna nümayəndə heyətləri arasında Cenevrədə keçirilən danışıqlar prosesində irəliləyiş olduğu bəyan edildi. ABŞ Dövlət katibi Marco Rubio danışıqları “çox faydalı” adlandıraraq, 28 bəndlik planın Ukraynanın əsas narahatlıqlarını, yəni təhlükəsizlik zəmanətləri, suverenlik, uzun müddətli iqtisadi inkişaf və siyasi müstəqilliyi nəzərə alaraq yenidən işlənə biləcəyini bildirdi.

Eyni zaman kəsiyində Aİ rəhbər orqanları belə bir diplomatik platformada aktiv iştirak etməyə başlayıb. Ursula Fon der Lyayen və digər Avropa liderləri prosesə rəsmən daxil olduqlarını, Ukrayna üçün ədalətli və dayanıqlı sülhün yalnız Aİ‑nin tam koordinasiyalı iştirakı ilə mümkün olduğunu bəyan etdilər. Lakin bu transformasiya asan olmur. ABŞ ilə Avropa arasında yanaşmadakı əsas fərq ordunun ölçüsü, Ukraynanın NATO və ya Aİ ilə inteqrasiyası, ərazi bütövlüyünün qorunması kimi mövzularda görünür. Avropa Ukraynanın suverenliyinin və ərazi bütövlüyünün birmənalı tanınmasını vacib sayır və silahlı qüvvələrin məhdudlaşdırılmasını da sadəcə Rusiyadan geri çəkilmə, danışıqlar və ya müharibənin bitməsi şərti ilə daha balanslı şəkildə görmək istəyir.

Digər tərəfdən, Aİ-də yeni strateji təhlükəsizlik təşəbbüslərinin, məsələn, “Readiness 2030” paketinin aktivləşməsi də diqqət çəkir. Bu plan Avropa ölkələrinin kollektiv müdafiə potensialını gücləndirməyə yönəlib və Ukrayna məsələsində Avropanın “özünə yetərli tərəfdaş” kimi rolunun artırılması arzusu ilə bağlıdır. Hazırkı vəziyyətə əsasən demək olar ki, ABŞ‑Aİ kooperasiyasında Ukrayna nizamlanmasına dair diplomatik “yeni mərhələ” başlayıb: İlkin təktərəfli sülh planından, geniş koalisiyaya və çoxşaxəli danışıqlara keçid. Lakin bu, həm də ziddiyyətlərin dərinləşməsi deməkdir: ABŞ və Aİ‑nin təhlükəsizlik, suverenlik və savaş sonrası Ukraynanın mövqeyi ilə bağlı fikirləri hələ tam uzlaşmayıb.

Gözləntilərdən biri budur ki, yekun sülh razılaşması yalnız atəşkəs və müvəqqəti güvən tədbirləri deyil, Ukraynanın uzunmüddətli müdafiə və təhlükəsizlik zəmanətlərini, mümkün NATO və ya Aİ inteqrasiyasını, kollektiv müdafiə mexanizmlərini və beynəlxalq hüquq çərçivəsində dövlət sərhədlərinin toxunulmazlığını ehtiva etməlidir. Digər tərəfdən, bir hissə Avropa dövlətləri Rusiyanın real niyyətlərindən şübhə edərək, sülh planının “teatr” olacağı və Kreml tərəfindən yalnız “vaxta oynamaq” vasitəsi kimi istifadə oluna biləcəyindən narahatdır. Ümumilikdə, bu gün ABŞ ilə Avropa arasındakı Ukrayna dialoqu təkcə sülh sazişi hazırlığı deyil, həm də Qərbin gələcək geosiyasi strategiyasının sınağıdır: bu, zəifləyən bir imperiyanın (ABŞ) və yeni müdafiə blokları qurmaq istəyən Avropanın həm birgə, həm rəqabətli cəhdlərinin toqquşmasıdır. Uğurlu sülh üçün arzu edilən yanaşma Ukraynanın mövqeyinin hər iki tərəf üçün ana prioritet olması, Rusiyanın tələb və iddialarının şərt yox, danışıqların mövzusu olması və beynəlxalq hüququn bünövrəsi ətrafında razılaşmadır.

Sonda qeyd etmək lazımdır ki, bu proses hələ başlanğıc mərhələsindədir. Formulyasiyalar, təkliflər və manifestlər çox olsa da, real sülhün təmin edilməsi, Moskvanın geri çəkilməsi, Ukraynanın bərpası, regional və beynəlxalq sabitlik hələ sual altındadır. Bu səbəbdən, gələcək aylarda dialoqun məzmunu və nəticəsi yalnız ABŞ ilə Aİ-nin deyil, Ukrayna xalqının Azərbaycan kimi region ölkələrinin, həmçinin dünya ictimaiyyətinin marağını da müəyyən edəcək.

Hikmət Həsənov