2025-ci ilin illik icmalı: Sülh prosesi, xalq diplomatiyası və regionun gələcəyi - TƏHLİL

2025‑ci il Cənubi Qafqaz üçün mühüm dönüş nöqtəsi oldu. Uzun illər donmuş münasibətlər bu il qismən də olsa dinamikə qazandı, Azərbaycan və Ermənistan arasında dialoq və sülh gündəliyi ciddi şəkildə irəlilədi. Bu prosesdə həm regional, həm də qlobal aktorlar, xüsusilə ABŞ vasitəçilik rolları ilə çıxış etdilər və nəhayət, 8 avqustda Vaşinqtonda mühüm bəyanat paraflandı. Azərbaycan Ermənistan üçün tranzit qadağasını ləğv etdi, Qazaxıstandan və Rusiyadan buğda dolu yük qatarları Azərbaycan ərazisindən keçərək Gürcüstan vasitəsilə Ermənistana çatdırıldı. Eyni zamanda Azərbaycan Ermənistana sərfəli qiymətə Aİ95 markalı benzin satışını da həyata keçirdi.

İlkin dialoq və sülh gündəliyinin formalaşması

2025‑ci ildə Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin münasibətlərində əsas prioritet sülh sazişinə doğru dialoqun genişləndirilməsi idi. Bu ilin əvvəlindən tərəflər müxtəlif səviyyələrdə görüşlər keçirərək sülh müqaviləsinin şərtlərini razılaşdırmaq üçün əməkdaşlıq etdilər. Sülh prosesi uzun müddət əvvəlcədən hazırlanmış bir çərçivəyə, yəni danışıqlar, komissiyalar və siyasi iradəyə əsaslanırdı.

Əbu‑Dabi və digər ikitərəfli görüşlər: sülhə doğru real addımlar

İyulun əvvəllərində Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Ermənistan Baş naziri Nikol Paşinyan Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin paytaxtı Əbu‑Dabidə ciddi danışıqlar apardılar. Burada görüşlərin əsas məqsədləri sülh müqaviləsinin detallarını müzakirə etmək, sərhədlərin delimitasiyası və regional kommunikasiya yollarının açılması kimi strateji məsələlərə diqqət yetirmək idi.

Bu görüş BƏƏ Prezidentinin də iştirakı ilə regionda sülh prosesini daha sistemli və işgüzar formatda irəli aparma niyyətini ortaya qoydu. Əbu‑Dabi platforması, üçtərəfli formatlardan fərqli olaraq, daha çox bilateral danışıqlara diqqət yetirərək konkret nəticələr əldə etməyə çalışdı, bu da Baku üçün üstünlük təşkil etdi.

Parlamentlərarası dialoq: Sahibə Qafarova və Alen Simonyan görüşləri

2025‑ci ildə Azərbaycan Milli Məclisinin sədri Sahibə Qafarova ilə Ermənistan parlamentinin sədri Alen Simonyan arasında bir neçə mühüm görüş keçirildi ki, bu da parlamentlərarası diplomatiyanın sülh prosesində rolunu gücləndirdi.

Mart ayında Cenevrədə Parlamentlərarası İttifaqın toplantısı çərçivəsində spikerlər bir araya gələrək sülh danışıqlarını parlament diplomatiyası vasitəsilə dəstəkləmək barədə fikir mübadiləsi apardılar. Bu görüş konstruktiv mühitdə keçdi və parlamentlər arasında dialoqun davam etdirilməsi qərarı qəbul olundu. Ermənistan parlamentinin sədri daha sonra da qeyd edib ki, Qafarova ilə görüş çox vacib idi və etimad mühitinin formalaşmasına kömək edir. Məqsəd iki ölkə xalqı arasında etimadın bərpası və davamlı siyasi dialoqu təşviq etməkdir. Bu görüşlər göstərdi ki, sülh yalnız dövlətlərarası sənədlərlə təsbit olunmur, parlamentlər səviyyəsində də normallaşma mexanizmləri formalaşdırılır və bu, prosesin dərinləşməsinə xidmət edir.

Vaşinqton sammiti: sülh gündəliyində dönüş nöqtəsi

2025‑ci ilin 8 avqustu region üçün tarixi oldu. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Ermənistan Baş naziri Nikol Paşinyanın iştirakı ilə Vaşinqtonda sülh gündəliyi üzrə mühüm deklarasiya imzalandı. Bu görüş ABŞ Prezidenti Donald Trampın vasitəçiliyi ilə təşkil olunmuşdu və Cənubi Qafqazda uzunmüddətli sabitlik üçün mühüm diplomatik addım hesab edilir.

Bəyanat sülh müqaviləsinə aparan “peace roadmap”, yəni sülh yol xəritəsi konsepsiyasını təsdiq etdi və iki ölkənin münasibətlərini normallaşdırmaq üçün əsas prinsipləri müəyyənləşdirdi. Bəyanatda bir çox strateji məsələlər yer aldı, o cümlədən sərhədlərin delimitasiyası, iqtisadi əməkdaşlıq, qarşılıqlı etimad tədbirləri və nəqliyyat/logistika əlaqələrinin genişləndirilməsi. ABŞ bu sammiti region üçün mühüm diplomatik uğur hesab etdi və bu addım həm Bakı, həm də İrəvan üçün müsbət impuls oldu.

Vaşinqton sammitinin ən çox diqqət çəkən elementlərindən biri “Trump Route for International Peace and Prosperity” (TRIPP) adlı yol layihəsinin təşəbbüsü idi. Bu layihə Azərbaycanı əsas torpaq hissəsi ilə Naxçıvan arasında birbaşa tranzit əlaqə yaratmağı nəzərdə tutur ki, bu da bölgənin kommunikasiya infrastrukturunu ciddi şəkildə gücləndirə bilər.

Liderlərin davamlı dialoqu: Əliyev-Paşinyan görüşləri

2025‑ci ilin müxtəlif dövrlərində İlham Əliyev və Nikol Paşinyan bir neçə dəfə yüksək səviyyədə görüş keçiriblər ki, bu da sülh prosesinin davamlılıq xarakterini göstərir.

10 iyul 2025‑də Əbu‑Dabidə keçirilən görüş geniş formatda müzakirələrə yol açdı və liderlər sərhəd delimitasiyası, Zəngəzur dəhlizi və sülh müqaviləsinin mətninin yekunlaşdırılması kimi məsələlərə toxundular.

1 sentyabr 2025‑də Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının sammiti çərçivəsində keçirilən görüşdə isə hər iki lider sülh prosesində qarşılıqlı etimadın artırılmasını və Vaşinqton sammitində əldə olunmuş müsbət dinamikanı müzakirə etdilər.

Oktyabrın 2‑də Kopenhagendə keçirilən Avropa Siyasi Birliyinin zirvə toplantısı çərçivəsində də görüş baş tutdu və bu, həmçinin Avropa tərəfdarlarının region proseslərinə marağının əlaməti oldu.

Bu ardıcıl görüşlər göstərir ki, münaqişədən sonra münasibətlərin normallaşdırılması təkcə diplomatik bəyanatlarla deyil, liderlər səviyyəsində davamlı dialoqla da dəstəklənir.

“Xalq diplomatiyası”: vətəndaş cəmiyyətlərinin birbaşa dialoqu

2025‑ci il həm də xalq diplomatiyasının yenidən canlandığı il oldu. Belə ki, oktyabrın 21–22‑də İrəvanda Azərbaycan və Ermənistan vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələrinin iştirakı ilə ikitərəfli dəyirmi masa görüşü keçirildi. Görüşdə hər iki tərəfin ekspertləri sülh gündəliyinin perspektivlərini, etimad quruculuğu mexanizmlərini, humanitar və sosial aspektləri müzakirə etdilər. Bu görüş 100% ikitərəfli formatda, vasitəçilər olmadan təşkil edildi ki, bu da ilk belə addım hesab edilir və regionda dialoqun yeni səviyyəyə yüksəldiyini göstərir. Oktyabr görüşünü daha da əhəmiyyətli edən bir başqa məqam isə iki ölkə arasında ilk çarter reysinin 37 ildən sonra həyata keçirilməsi idi. Bu, simvolik olaraq sülhün yalnız sənədlərdə yox, reallıqda da həyata keçirilməsinin göstəricisi kimi qiymətləndirilir.

Sülh Dialoqu Platforması çərçivəsində oktyabr görüşü ilə başlayan proses noyabrda da davam etdi: erməni vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələri Bakuya səfər etdi və sülh gündəliyinin icrası, media sahəsində əməkdaşlıq, ekspert kontaqları və sülh layihələrinin gələcək perspektivləri müzakirə olundu. Bu görüşlər həm dövlət səviyyəsində, həm də toplumlararası etimadın yaradılmasında praktiki addımların atıldığını göstərir. Xalq diplomatiyası bir çox ekspert tərəfindən sülhün davamlılaşdırılmasında ən təsirli mexanizmlərdən biri kimi qiymətləndirilir.

Qarşılıqlı addımlar və gündəlik əməkdaşlıq

2025‑ci ildə sülh prosesinin nəticələri yalnız beynəlxalq sammitlərlə məhdudlaşmadı. Bununla yanaşı, praktik addımlar da atıldı ki, bu da birbaşa gündəlik əməkdaşlığın gücləndirilməsinə xidmət etdi.

Ermənistan Baş naziri Nikol Paşinyan 2025‑ci ilin sonunda bəyan etdi ki, Azərbaycan tərəfindən yük tranzitinin bərpası və ticarət əlaqələrinin normallaşdırılması üçün şərait yaradıldığına görə təşəkkür edir. Bu, yalnız sülh gündəliyinin yüksək səviyyədə müzakirə olunması deyil, praktik əməkdaşlığın real nəticəsidir. Əlavə olaraq, Azərbaycan tərəfindən Ermənistan üçün ticarət və tranzit sahəsində bir sıra məhdudiyyətlərin yüngülləşdirilməsi, o cümlədən buğda idxalı, dəmir yolu daşımaları və neft məhsullarının bazarlara çıxışı kimi addımlar prosesdə mühüm rol oynadı. Bu cür real addımlar sülhün sadəcə simvolik deyil, həm də gündəlik əməkdaşlığa əsaslanan münasibətlərə çevrilməsi üçün fundament rolunu oynayır.

2025‑ci il sülh gündəliyinin ictimai, siyasi və diplomatik mərhələlərdə irəliləyiş əldə etdiyi bir il oldu. Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh prosesi artıq siyasi bəyanatlardan çıxaraq praktik addımlara, parlamentlərarası əməkdaşlığa və xalq diplomatiyasına çevrilməkdədir. Bu il göstərdi ki, regionda dayanıqlı sülh yalnız yüksək səviyyəli görüşlərlə məhdudlaşmır, həm də parlamentlər, vətəndaş cəmiyyətləri və gündəlik əməkdaşlıq vasitəsilə formalaşır. Bu, gələcəkdə daha geniş sülh müqaviləsinin imzalanması və regionun uzunmüddətli sabitliyi üçün əsas zəmin yaradır.

Hikmət Həsənov