Bir ömrün dövlətə çevrildiyi tarix: Heydər Əliyevin anım günü - MƏQALƏ

12 dekabr Azərbaycan xalqı üçün dərin hörmət və ehtiramla yad edilən bir gündür: Ümummilli Lider Heydər Əliyevin anım günü. Bu tarixdə ölkənin bütün bölgələrində, dövlət qurumlarında və təhsil müəssisələrində onun xatirəsinə həsr olunmuş tədbirlər keçirilir, Fəxri Xiyaban ziyarət olunur və müasir Azərbaycan dövlətinin qurucusuna minnətdarlıq ifadə olunur. Heydər Əliyevin ölkənin müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi, dövlətçiliyin yenidən bərpası və inkişaf strategiyasının formalaşdırılmasındakı misilsiz xidmətləri səbəbindən 12 dekabr hər il həm ehtiram günü, həm də onun dövlətçilik irsinin dəyərləndirildiyi xüsusi bir gün kimi qeyd olunur.

Heydər Əliyev yalnız Azərbaycan üçün deyil, bütün Sovet İttifaqı məkanında da nadir siyasi liderlərdən biri idi. Onun həyatı və dövlətçilik fəaliyyəti bir çox səciyyəvi detallar, həm də maraqlı, az bilinən faktlarla zəngindir.

Heydər Əliyevin analitik bacarığı çox erkən yaşlarından seçilirdi. Hələ Naxçıvanda müəyyən müddət dövlət işində işləməyə başlamazdan əvvəl o, mürəkkəb siyasi və sosial məsələləri araşdırmaqla məşğul olurdu. Bu qabiliyyət sonralar DTK (KQB) strukturlarında sürətli irəliləməsinə səbəb oldu və yüksək analitik bacarıqlarını orada daha da inkişaf etdirdi. Əksər rəsmi bioqrafiyalar Heydər Əliyevin 1939-cu ildə memarlıq fakültəsinə daxil olduğunu qeyd edir, lakin İkinci Dünya müharibəsinin başlanması onun bu təhsili yarımçıq qoymasına səbəb olmuşdur. Bununla belə, sonradan o, SSRİ KQB sirləri üzrə ali təhsil alıb və 1957-ci ildə tarix fakültəsini bitirərək artıq həm dövlət idarəçiliyi, həm də tarix sahəsində peşəkar oldu.

Heydər Əliyev DTK strukturlarında yalnız rəhbər vəzifələr tutmayıb, o, həm də operativ-analitik əməliyyatlarda iştirak edib. Məsələn, Azərbaycan DTK arxivlərinin saxlanması və təhlükəsizliyinin təşkili sistemini şəxsən qurması onun həmin sahəyə xüsusi diqqət yetirdiyini göstərir. Bundan əlavə, arxivləşdirmə və kəşfiyyat materiallarının saxlanılması zamanı məlumatların Azərbaycan dilində də sistemləşdirilməsi təşəbbüsü onun milli düşüncəyə verdiyi dəyəri göstərir.

1970-ci illərdə Heydər Əliyev milli mədəniyyətin təşviqi və tarixi irsin bərpası ilə bağlı bir sıra layihələrə rəhbərlik etmişdi. Məsələn, 1973-cü ildə böyük Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsiminin 600-cü ildönümü qeyd olunmuş, 1982-ci ildə isə siyasi repressiyaya məruz qalmış Xəlil Cəfərin, Hüseyn Cavidin kimi görkəmli şəxsiyyətlərin qalıqları Vətənə qaytarılmışdır. Bu addımlar milli yaddaşın bərpasında çox mühüm rol oynayıb və rasional dövlətçilik yanaşmasının bir hissəsi idi. 1982-ci ildə Heydər Əliyev yalnız Azərbaycanın rəhbəri olmadı. O, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini və Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Politbürosunun üzvü kimi də fəaliyyət göstərdi. Bu, SSRİ-də qərarverici dairədə olan çox az sayda liderdən biri idi ki, Sovet mərkəzi ilə yerli milli maraqları tarazlaşdırmağı bacarırdı. Heydər Əliyevin rəhbərliyi dövründə 1978-ci ildə Azərbaycan dilinin Azərbaycan SSR-nin dövlət dili kimi konstitusiyaya daxil edilməsi xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu addım Sovet məkanında nadir hallardan biri idi və milli kimliyin qorunması baxımından tarixi əhəmiyyətə malikdir.

Heydər Əliyev Sovet İttifaqının dağılması dövründə mürəkkəb siyasi şəraitdə fəaliyyət göstərib. Xüsusilə 1990-cı ilin 20 Yanvar hadisələrindən dərhal sonra Moskvada Azərbaycan nümayəndəliyində çıxışı və Sovet rəhbərliyini qəti şəkildə tənqid etməsi cəsarətli addım kimi qeyd olunur. Bu, həm də onun milli kəsimlərdə böyük nüfuzunun formalaşmasına xidmət etdi. Heydər Əliyev müasir Azərbaycan dövlətinin qurucusu kimi ölkənin ən çətin və taleyüklü dövrlərində uzaqgörənliyi, siyasi iradəsi və dövlətçilik fəlsəfəsi ilə Azərbaycanı dağılmaq təhlükəsindən çıxarıb inkişaf yoluna yönəltmiş tarixi şəxsiyyətdir. Onun 1993-cü ildə hakimiyyətə qayıdışı ilə ölkədə siyasi sabitlik bərpa olundu, iqtisadi islahatların əsası qoyuldu, “Əsrin müqaviləsi” kimi strateji qərarlarla Azərbaycanın dünyaya inteqrasiyası təmin edildi. Heydər Əliyev milli dövlət institutlarını formalaşdırdı, Konstitusiya qəbul olundu, ordu quruculuğu sistemləşdirildi və ölkənin uzunmüddətli inkişaf konsepsiyası yaradıldı. Bu səbəbdən o, yalnız siyasi lider deyil, həm də müasir, müstəqil Azərbaycan dövlətinin ideya müəllifi və əsas memarı kimi tarixə düşmüşdür.

 1994-cü ildə imzalanan “Əsrin müqaviləsi” Azərbaycanın enerji strategiyasını müəyyən etdi və ölkəni qlobal enerji bazarına çıxardı. Bu müqavilənin hazırlanmasında və danışıqlarında Heydər Əliyevin şəxsi müdaxiləsi rəsmi sənədlərdə xüsusi qeyd olunur. Bu, onun təkcə siyasi lider deyil, həm də strateji düşüncə sahibi olduğunu göstərir. Əsrin müqaviləsindən sonra Heydər Əliyevin fəaliyyəti Azərbaycanın dövlətçilik əsaslarını möhkəmləndirməklə yanaşı, Qarabağ münaqişəsinin həlli istiqamətində sistemli və ardıcıl siyasət ilə xarakterizə olunurdu. O, neft strategiyasından əldə olunan siyasi və iqtisadi üstünlükləri dövlətin mövqelərini gücləndirmək üçün istifadə edir, ölkənin beynəlxalq nüfuzunu artıraraq Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin dünya gündəmində ədalətli şəkildə təqdim olunmasına nail olurdu. 1994-cü ilin mayında atəşkəsin təmin edilməsi, ordunun modernləşdirilməsi, hərbi səfərbərlik sisteminin yenidən qurulması və Azərbaycanı regionun aparıcı aktoruna çevirən diplomatik xətt məhz onun qətiyyətli siyasətinin nəticəsi idi. Heydər Əliyev həm də ATƏT Minsk Qrupunun danışıqlarında Azərbaycanın suverenlik və ərazi bütövlüyü prinsipini birmənalı şəkildə müdafiə edir, siyasi masada Azərbaycan üçün əlverişli mövqelərin formalaşmasına şəxsən rəhbərlik edirdi.

1996–2003-cü illər Heydər Əliyevin dövlət quruculuğunu dərinləşdirdiyi, Azərbaycanın beynəlxalq mövqelərini gücləndirdiyi və uzunmüddətli inkişaf strategiyasını formalaşdırdığı dövr kimi xarakterizə olunur. Bu illərdə o, iqtisadiyyatın bazar prinsiplərinə uyğun modernləşdirilməsini, bank-maliyyə sisteminin yenilənməsini və ölkəyə iri həcmli xarici sərmayələrin cəlb edilməsini təmin etdi. Bakı–Tbilisi–Ceyhan neft kəmərinin reallaşması, TRACECA layihəsi və regional əməkdaşlıq proqramları Azərbaycanın qlobal enerji və nəqliyyat xəritəsində mühüm mərkəzə çevrilməsinə səbəb oldu. Heydər Əliyev siyasi sabitliyi qoruyaraq hüquqi dövlət quruculuğunu sürətləndirdi, yeni qanunvericilik bazasının formalaşdırılmasını, seçki institutlarının təkmilləşdirilməsini və dövlət idarəçiliyində şəffaflığın artırılmasını təmin etdi. Bu dövr həm də ordu quruculuğunda keyfiyyət sıçrayışı, Azərbaycanın beynəlxalq təşkilatlarla əlaqələrinin genişlənməsi və dövlətin strateji müstəqilliyinin möhkəmlənməsi ilə yadda qaldı.

Heydər Əliyev 2003-cü il 12 dekabrda ABŞ-nin Klivlend Klinikasında uzun sürən xəstəlikdən sonra vəfat etdi və bu xəbər Azərbaycan ictimaiyyəti üçün böyük bir itki kimi qarşılandı. Onun cənazəsi 14 dekabrda Bakıya gətirildi və həmin gün Fəxri Xiyabanda dövlət səviyyəsində təşkil edilmiş vida mərasimi keçirildi. Mərasimdə minlərlə insan, dövlət rəsmiləri, xarici ölkələrin nümayəndə heyətləri və beynəlxalq təşkilatların təmsilçiləri iştirak edirdi. Ümummilli Lider Azərbaycanın dövlətçilik tarixində oynadığı misilsiz rola uyğun olaraq ən yüksək ehtiramla torpağa tapşırıldı; dəfn mərasimi həm ölkə daxilində, həm də dünyada onun siyasi irsinə göstərilən hörmətin təzahürü kimi yadda qaldı.

Hikmət Həsənov