Tarixi ədalət çağırır: Qərbi Azərbaycanlıların qayıdışı - TƏHLİL

1988–1991-ci illərdə yüz minlərlə azərbaycanlının Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi deportasiyası XX əsrin sonlarında Cənubi Qafqazda baş vermiş ən böyük humanitar fəlakətlərdən biri idi. Bu zorakı köçürülmə Qarabağ münaqişəsinin başlanması ilə eyni dövrə təsadüf edir və Ermənistanın monoetnik dövlətə çevrilməsi prosesini faktiki olaraq tamamladı.

Bu gün Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü bərpa etdikdən sonra 1988-ci il deportasiyasının qurbanlarının – Qərbi Azərbaycandan olan qaçqınların öz doğma torpaqlarına qayıdışı məsələsi regional gündəmin əsas mövzularından birinə çevrilib.

1988-ci ilin əvvəlindən etibarən Ermənistanda yaşayan təxminən 250 mindən çox azərbaycanlı mərhələli şəkildə zorakılıq, hədə-qorxu və kütləvi terror aktları nəticəsində öz yurdlarından didərgin salınmışdır. Bu proses sovet rəhbərliyinin laqeydliyi və Ermənistan hakimiyyətinin birbaşa dəstəyi ilə həyata keçirilmişdir. Nəticədə Qərbi Azərbaycanda – indiki Ermənistan ərazisində – azərbaycanlıların yaşadığı 200-dən artıq yaşayış məntəqəsi etnik təmizləməyə məruz qalmışdır.

Bu hadisə BMT-nin Qaçqınların Statusu haqqında Konvensiyasının və “İrqi Ayrı-seçkiliyin Bütün Formalarının Ləğvi haqqında” Konvensiyanın kobud şəkildə pozulması deməkdir. Qaçqınların öz doğma yurdlarına qayıtmaq hüququ (Right to Return) beynəlxalq humanitar hüququn əsas prinsiplərindən biridir və siyasi proseslərdən asılı olmayaraq, hər bir qaçqının fundamental hüququ hesab olunur.

Qarabağ münaqişəsinin hərbi mərhələsinin başa çatması və Azərbaycanın öz ərazi bütövlüyünü təmin etməsi Qərbi Azərbaycandan olan qaçqınların qayıdışı məsələsini yeni mərhələyə çıxarmışdır. Bu qayıdış, Qarabağdan olan keçmiş məcburi köçkünlərin geri dönüşü ilə eyni hüquqi baza üzərində dayanır.

Azərbaycan hökuməti və Qərbi Azərbaycan İcması bu məsələni ardıcıl şəkildə beynəlxalq hüquq müstəvisində gündəmə gətirir. Bu kontekstdə Prezident İlham Əliyevin “Mədəni irs və qayıdış hüququ: Ermənistandan didərgin salınmış azərbaycanlıların mədəni irsinin bərpası ədalətə, barışığa və sülhə aparan yol kimi” mövzusunda III beynəlxalq konfrans iştirakçılarına müraciəti dövlətin siyasi iradəsinin ən yüksək səviyyədə ifadəsi oldu. Prezident müraciətində beynəlxalq vasitəçiliklə hazırlanmış Birgə Bəyannamədən və sülh sazişi layihəsindən bəhs edərək gələcək birgəyaşayış üçün ümid yaratdığını vurğulamışdır.

Prezident İlham Əliyev qeyd etmişdir:

“İnanırıq ki, Qərbi Azərbaycan İcmasının sülhsevər üzvləri öz ata-baba yurdlarına qayıdacaq və xalqlarımız arasında mehriban qonşuluq münasibətləri yaranacaqdır.”

Bu bəyanat rəsmi Bakının məsələnin həllini qeyri-hərbi, sülhsevər və gələcəkdə mehriban qonşuluq münasibətlərinin formalaşması fonunda görməyə hazır olduğunu təsdiqləyir.

Qayıdışın qarşısındakı əsas maneə Ermənistanın mövqeyidir. Ermənistan hökuməti tarixi səbəblərdən və daxili siyasi çəkinmələrdən dolayı bu məsələnin müzakirəsindən qaçır və ya onu rədd edir. Bununla yanaşı, həllini gözləyən digər vacib məsələlər mövcuddur:

Təhlükəsizlik zəmanəti: Qayıdan azərbaycanlıların təhlükəsizliyinin Ermənistan tərəfindən təmin edilməsi.

Kompensasiya və mülkiyyət hüquqları: Qaçqınların qoyub getdikləri mülkiyyətin bərpası və ya ədalətli kompensasiya verilməsi.

İnfrastruktur: Deportasiyadan sonra azərbaycanlıların yaşadıqları kənd və qəsəbələrin ya tamamilə dağıdılması, ya da mənimsənilməsi.

Qərbi Azərbaycandan olan qaçqınların öz yurdlarına qayıdışı beynəlxalq hüquqa və humanitar prinsiplərə əsaslanan real və qaçılmaz prosesdir. Lakin bu, yalnız siyasi iradə və beynəlxalq ictimaiyyətin təzyiqi ilə mümkün olacaq.

1988-ci il deportasiyasının qurbanlarının tarixi torpaqlarına qayıdışı təkcə hüquqi tələb deyil, həm də Cənubi Qafqazda davamlı sülhün əsas sütunlarından biridir. Azərbaycan məsələnin sülh və hüquqi yollarla həllinə hazır olduğunu bəyan edir. Prosesin uğuru birbaşa Ermənistanın konstruktiv mövqeyindən və beynəlxalq ictimaiyyətin bu humanitar problemə hüquqi ədalət prizmasından yanaşmasından asılı olacaq.

Prezidentin qeyd etdiyi kimi, “Böyük Qayıdış”ın reallaşması həm Qərbi Azərbaycandan olan qaçqınların hüquqlarını bərpa edəcək, həm də regionda uzunmüddətli mehriban qonşuluq münasibətləri üçün zəmin yaradacaqdır.

Azadxan Axundov