Xəzəri çirkləndiririk: Tullantı su problemi böyüyür - TƏHLİL

Xəzər dənizi təkcə regionun deyil, bütün dünyanın ən böyük qapalı su hövzəsidir. O, zəngin biomüxtəlifliyi, neft və qaz ehtiyatları ilə tanınır. Lakin illərdir ki, bu unikal ekosistem ciddi təhlükə ilə üz-üzədir. Son 30 il ərzində Xəzər dənizinin sahilboyu ərazilərində əhalinin artması, şəhərlərin genişlənməsi və urbanizasiya prosesləri böyük həcmdə tullantı sularının əmələ gəlməsinə səbəb olub. Kanalizasiya sistemlərinin inkişafı isə bu suların toplanaraq mərkəzləşdirilmiş şəkildə dənizə axıdılması ilə nəticələnir. Bu, dənizin flora və faunasına, eləcə də sahilboyu ərazilərdə yaşayan insanların sağlamlığına böyük ziyan vurur.

Çirklənmənin mənbələri

Xəzər dənizinə axıdılan tullantı sularının əsas mənbələri aşağıdakılardır:

Sənaye müəssisələri: Neft-kimya, metallurgiya və digər sənaye sahələrinin fəaliyyəti nəticəsində yaranan çirkab sular, tərkibində ağır metallar, fenollar, neft məhsulları və digər zəhərli maddələr daşıyır. Bu maddələr dənizdəki canlılar üçün birbaşa ölümcül təhlükə yaradır.

Məişət tullantıları: Şəhər və kənd yaşayış məntəqələrindən gələn məişət tullantıları, adekvat təmizlənmədən dənizə axıdıldıqda, orqanik maddələrin və bakteriyaların miqdarını artırır. Bu isə dənizin oksigen səviyyəsini aşağı salaraq, balıqların və digər su canlılarının kütləvi tələfinə səbəb olur.

Kənd təsərrüfatı axıntıları: Kənd təsərrüfatında istifadə olunan gübrə və pestisidlər yağış suları ilə birlikdə çaylar vasitəsilə Xəzər dənizinə çatır. Bu kimyəvi maddələr dəniz ekosisteminin təbii balansını pozur və yosunların həddindən artıq çoxalmasına gətirib çıxarır.

Tullantı sularının fəsadları

Xəzər dənizinə axıdılan tullantı sularının ekoloji və sosial fəsadları çoxşaxəlidir:

Biomüxtəlifliyin azalması: Dəniz sularının çirklənməsi nəticəsində Xəzərə xas olan balıq növlərinin (məsələn, nərə balığı), suitilərin və digər canlıların sayı azalır, bəzi növlər isə tamamilə yoxa çıxmaq təhlükəsi ilə üz-üzədir. Xəzər dənizində oksigen çatışmazlığı (hipoksiya), xüsusilə də son illərdə müşahidə olunan suitilərin kütləvi ölümlərinin potensial səbəblərindən biri kimi elm adamları tərəfindən ciddi şəkildə araşdırılır. Bu, Xəzərin ekoloji problemlərinin ən narahatedici nəticələrindən biridir.

Su keyfiyyətinin pisləşməsi: Çirkli sular dənizin suyunu içməli su kimi yararsız hala gətirir və çimərliklər üçün təhlükə yaradır. Bu da turizmin inkişafına mənfi təsir göstərir.

İnsan sağlamlığına təsiri: Çirkli sularda yaşayan balıqların və digər dəniz məhsullarının istehlakı insanlarda müxtəlif xəstəliklərə səbəb ola bilər.

Dənizdən gələn xoşagəlməz qoxu: Təhlükə siqnalı

Xəzər dənizinin bəzi hissələrindən yayılan kəskin, xoşagəlməz qoxu tullantı sularının fəsadlarından biridir. Bu qoxu mütəmadi olaraq Hövsan, Türkan və bəzi digər ərazilərdə hiss olunur. Bu qoxu, əsasən, aşağıdakı səbəblərdən yaranır:

Orqanik maddələrin parçalanması: Məişət və kənd təsərrüfatı tullantıları ilə dənizə düşən orqanik maddələr, oksigensiz mühitdə parçalandıqda hidrogen sulfid kimi qazlar əmələ gətirir. Hidrogen sulfid çürük yumurta qoxusunu xatırladan çox kəskin və zəhərli bir qazdır. Bu qoxunun ətraf mühitə yayılması havanın keyfiyyətini pisləşdirir və nəfəs yollarında problemlərə səbəb ola bilər.

Yosunların həddindən artıq çoxalması: Kənd təsərrüfatı axıntıları ilə dənizə düşən azot və fosfor kimi maddələrinin artması yosunların, xüsusən də mavi-yaşıl yosunların sürətli inkişafına səbəb olur. Bu yosunlar kütləvi şəkildə yayıldıqda, dənizin səthini örtür və sualtı işığın qarşısını alır. Yosunlar öldükdə və parçalandıqda da kəskin, üfunətli qoxular yayılır və suyun oksigenini tükəndirir, bu da balıqların və digər canlıların tələfinə səbəb olur.

Sənaye axıntılarındakı kimyəvi maddələr: Bəzi sənaye müəssisələrindən axıdılan tullantılar tərkibində uçucu orqanik birləşmələr və digər kimyəvi maddələr daşıya bilər ki, bunlar da havaya qarışaraq xoşagəlməz qoxular yaradır. Bu qoxular yalnız narahatçılıq deyil, həm də uzun müddət ərzində tənəffüs yolları xəstəliklərinə və digər sağlamlıq problemlərinə yol aça bilər.

Dənizdən gələn pis qoxu sadəcə xoşagəlməz bir vəziyyət deyil, həm də dəniz ekosistemində ciddi problemlərin olduğunu göstərən təhlükə siqnalıdır. Bu qoxuların intensivləşməsi dənizdəki çirklənmə səviyyəsinin kritik həddə çatdığını, suyun keyfiyyətinin pisləşdiyini və canlıların məhv olduğunu göstərir.

Azərbaycan Xəzər dənizinin ekoloji vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün müxtəlif istiqamətlərdə fəaliyyət göstərir

Qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi: Azərbaycan Respublikası Xəzər dənizinin dəniz ətraf mühitinin mühafizəsi haqqında qanunvericiliyi daim təkmilləşdirir. Bu, çirklənməyə qarşı mübarizədə hüquqi bazanın möhkəmləndirilməsini təmin edir. Misal olaraq “Hövsan aerasiya qurğusundan Xəzər dənizinə axıdılan tullantı sularının təmizlənməsi və təkrar istifadəsi ilə bağlı pilot layihənin həyata keçirilməsi tədbirləri haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı”nı göstərmək olar.

Təmizləyici qurğuların quraşdırılması və modernləşdirilməsi: Məişət və sənaye tullantı sularının Xəzərə təmizlənmədən axıdılmasının qarşısını almaq üçün müasir arıtma qurğuları inşa edilir və mövcud olanlar modernləşdirilir. Xüsusilə Bakı və Sumqayıt kimi böyük şəhərlərin sahil boyu ərazilərində təmizləyici qurğuların səmərəliliyi artırılır.

Monitorinq və nəzarət: Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi Xəzər dənizinin Azərbaycan hissəsində mütəmadi olaraq kompleks ekoloji monitorinqlər aparır.

Sənaye müəssisələrində nəzarətin gücləndirilməsi: Neft-qaz hasilatı ilə məşğul olan şirkətlərdə və digər sənaye müəssisələrində tullantı sularının idarə olunması qaydalarına əməl olunmasına ciddi nəzarət edilir. Bir sıra şirkətlərdə, məsələn "Azneft" İstehsalat Birliyinin müəssisələrində, lay sularının dənizə axıdılmasının qarşısı alınır.

Balıq ehtiyatlarının qorunması: Balıq ehtiyatlarının, xüsusilə nərəkimilərin populyasiyasının qorunması üçün balıq ovuna müəyyən qadağalar tətbiq edilir (məsələn, mayın 1-dən sentyabrın 1-dək kürü tökmə dövründə). Qanunu pozanlara qarşı ciddi tədbirlər görülür.

Sahil zolağının təmizlənməsi: Xəzər dənizinin sahil zolağında müntəzəm olaraq təmizlik işləri aparılır və bu istiqamətdə layihələr həyata keçirilir.

Əhalinin maarifləndirməsi: Əhalinin Xəzər dənizinin ekoloji problemləri və onun qorunmasının vacibliyi haqqında maarifləndirilməsi istiqamətində müxtəlif kampaniyalar və layihələr təşkil olunur. Qeyri-Hökumət Təşkilatları (QHT) da bu prosesdə fəal iştirak edirlər.

Beynəlxalq təcrübə

Misal olaraq tullantı sularının təmizlənməsində təcrübəsi olan BƏƏ-ni gətirmək olar. BƏƏ tullantı sularının təmizlənməsindən sonra onların təkrar istifadəsinə xüsusi diqqət yetirir. Təmizlənmiş su, "bərpa edilmiş su" adlanır və müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunur:

Yaşıllıqların suvarılması: Şəhərlərdəki parklar, bağlar, qolf meydançaları və digər yaşıllıq əraziləri əsasən təmizlənmiş tullantı suları ilə suvarılır. Bu, içməli su ehtiyatlarına qənaət etməyə imkan verir.

Sənaye ehtiyacları: Bəzi sənaye müəssisələri soyutma sistemlərində, texnoloji proseslərdə və digər məqsədlər üçün təmizlənmiş tullantı sularından istifadə edir.

Yeraltı su ehtiyatlarının zənginləşdirilməsi: Bəzi hallarda, yüksək səviyyədə təmizlənmiş su yeraltı su hövzələrinin doldurulması üçün istifadə olunur. Bu, şirin su ehtiyatlarını artırmağa kömək edir.

Sanitar qovşaqların təchizatı: Yeni tikilən binaların əksəriyyətində və bəzi mövcud komplekslərdə, sanitar qovşaqlardakı yuyulma sistemləri üçün təmizlənmiş tullantı sularından istifadə edilir. Bu yanaşma, yüksək keyfiyyətli içməli su ehtiyatlarının səmərəsiz istifadəsinin qarşısını alır.

Xəzər dənizinə sahili olan beş ölkənin (Azərbaycan, Rusiya, Qazaxıstan, Türkmənistan, İran) birgə çirklənmə ilə mübarizədə əməkdaşlıq etməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Tullantı boşaltma standartlarının müəyyən edilməsi və tətbiqi, birgə monitorinq və nəzarət mexanizmlərinin yaradılması tələb olunur. Xəzər dənizi təkcə bizə deyil, gələcək nəsillərə də miras qalacaq bir sərvətdir. Onun qorunması hər birimizin borcudur. Tullantı sularının təhlükəsinin aradan qaldırılması və dənizdən gələn xoşagəlməz qoxuların qarşısının alınması üçün birgə səy göstərmək, dənizin təmizliyini və biomüxtəlifliyini qorumaq üçün əlimizdən gələni etməliyik.

Azadxan Axundov