Srebrenitsa və Qarabağ: ədalət tələb edən cinayətlər - TƏHLİL

Srebrenitsa faciəsindən otuz il keçməsinə baxmayaraq, bu Bosniya kəndi hələ də yalnız soyqırımın deyil, beynəlxalq ictimaiyyətin səssiz şəkildə şərikliyinin də simvolu olaraq qalır. 1995-ci ilin iyulunda, cəmi bir neçə gün ərzində, BMT-nin “təhlükəsiz zona” elan etdiyi ərazidə general Ratko Mladiçin komandanlığı altında bosniyalı serb qüvvələri 8 000-dən çox bosniya müsəlmanını, kişiləri və yeniyetmələri vəhşicəsinə qətlə yetirdi. Yuqoslaviya üzrə Beynəlxalq Tribunal bu hadisələri soyqırımı kimi qiymətləndirdi. Radovan Karaciç, Ratko Mladiç, Radislav Krstiç, Vuyadin Popoviç və başqaları bu cinayətlərdə iştiraklarına görə mühakimə olundular. Cəsədlərin qalıqları hələ də tapılır, 11 iyul isə rəsmi olaraq Srebrenitsa qurbanlarının Beynəlxalq Anım Günü kimi tanınır.

Lakin Srebrenitsa istisna deyil. Bu, bir nəticədir. Oxşar faciə onilliklər ərzində Cənubi Qafqazda, Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində baş verirdi. 1990-cı illərin əvvəllərindən etibarən Ermənistanın silahlı birləşmələri Qarabağ və ona bitişik yeddi rayonu nəzarətdə saxlayaraq, beynəlxalq humanitar hüququn saysız-hesabsız pozuntularına yol vermişdir: etnik təmizləmələr, kütləvi qətllər, işgəncələr, mədəni irsin məhv edilməsi, girov götürülməsi. Bu vəhşiliklərin ən qanlı nümunələrindən biri isə Srebrenitsadan üç il əvvəl, 1992-ci ilin fevralında baş verən Xocalı soyqırımı idi. Həmin gecə 613 azərbaycanlı, o cümlədən 106 qadın, 63 uşaq və 70 yaşlı insan amansızcasına qətlə yetirildi. Bu cinayətlər uzun illər hüquqi qiymət almadan qaldı.

Yalnız 2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsində qələbədən və Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpasından sonra ölkə bu cinayətlərə görə məsuliyyət daşıyan şəxsləri cəzalandırmaq üçün daxili hüquqi mexanizmin həyata keçirilməsinə başlayıb. 2025-ci ilin yanvarında Bakıda qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası”nın sabiq rəhbər və komandirləri üzərində irimiqyaslı məhkəmə prosesi başlayıb. Təqsirləndirilən şəxslər arasında sabiq “prezidentlər” Araik Arutyunyan, Bako Saakyan, Arkadi Qukasyan, “dövlət naziri” Ruben Vardanyan, eləcə də David Babayan, David İşxanyan, Levon Mnatsakanyan kimi yüksək vəzifəli şəxslər var.

Onlara qarşı insanlığa qarşı cinayətlər, təcavüzkar müharibə, terrorçuluq, qeyri-qanuni silahlı birləşmələrin maliyyələşdirilməsi, kütləvi qətllər, deportasiyalar və Cenevrə konvensiyalarının pozulması kimi ittihamlar irəli sürülüb. Proses şahid ifadələri, keçmiş əsirlərin, işğal altında yaşamış mülki vətəndaşların dindirilməsi və bəzi təqsirləndirilənlərin etirafları ilə müşayiət olunur. Məsələn, qondarma qurumun keçmiş “xarici işlər naziri” David Babayan məhkəmədə belə deyib:

“Mən yalan, zorakılıq və milli nifrət üzərində qurulmuş cinayətkar bir sistemin tərkib hissəsi olduğumu dərk edirəm”.

Proses hüquqi ictimaiyyətin və müşahidəçilərin diqqət mərkəzindədir. Ermənistan bu məhkəməni siyasi motivli kimi təqdim etməyə çalışsa da, BMT-nin Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi 2025-ci ildə Yerevanın dinləmələrin dayandırılması ilə bağlı tələblərini rədd etmiş və Azərbaycanın fəaliyyətlərinin beynəlxalq hüquqa uyğun olduğunu təsdiqləmişdir.

Srebrenitsa ilə Qarabağ arasında paralellər açıq-aşkardır. Hər iki halda söhbət sadəcə münaqişədən deyil, insanlığa qarşı məqsədli şəkildə törədilmiş cinayətlərdən gedir. Yeganə fərq ondan ibarətdir ki, Yuqoslaviya üçün beynəlxalq tribunal yaradılıb, Qarabağ üçün isə beynəlxalq tanınma uğrunda mübarizə aparan milli ədalət mexanizmi fəaliyyət göstərir. Lakin mahiyyət dəyişmir: bu cinayətlər vaxt keçməsinə baxmayaraq cəzalandırılmalıdır.

Azərbaycan haqlı olaraq bəyan edir ki, bu, intiqam deyil, ədalətin bərpasıdır. Cinayətlərin unudulduğu bir dünya yeni faciələrə hər an açıqdır. Cinayətlərin tanınması, Ermənistanın hərbi-siyasi rəhbərliyinə hüquqi qiymət verilməsi və qurbanların hüquqlarının müdafiəsi təkcə ədalətin deyil, eyni zamanda sabit və davamlı sülhün də əsas şərtidir. Məhz bu baxımdan Srebrenitsa, Xocalı, Ruanda və Nürnberq yalnız tarix deyil ədalət çağırışıdır.

TƏHLİL ANALİTİK QRUPU